Dziennik Chaima Kapłana jest dokumentem dobrze znanym badaczom wojennych losów polskich Żydów, ale dla szerszej publiczności pozostaje niemal nieznany. Zapoczątkowana przez Żydowski Instytut Historyczny w 80. rocznicę wybuchu II wojny światowej edycja tego przejmującego świadectwa Zagłady ma szansę to zmienić. Diariusz Kapłana jest bowiem źródłem bardzo istotnym, chociaż dla Polaków gorzkim i niełatwym w odbiorze.

Kapłan, żydowski nauczyciel, prowadził zapiski w latach 1935-1942, niemal do samej swojej śmierci z rąk Niemców. Od dnia napaści Niemiec na Polskę sporadyczne notatki zmieniły się w regularny dziennik. Trzy lata kroniki tragedii, świadectwa śmierci własnego narodu, brutalności i okrucieństwa barbarzyńskiej okupacji.

Diarysta nie jest Polakiem żydowskiego pochodzenia. Kapłan czuje się Żydem w nieprzyjaznym polskim otoczeniu. Bardzo wyczulony na przejawy antysemityzmu i wszelkich form dyskryminacji w realiach II Rzeczypospolitej, nie ma złudzeń: jego zdaniem Żydzi w obliczu niemieckiego zagrożenia stają murem za państwem polskim nie z poczucia solidarności z Polakami, ale z powodu wspólnego zagrożenia. Autor dziennika trafnie przypuszczał, że to, co nazistowskie Niemcy zgotują żydowskiej społeczności po ewentualnym pokonaniu Polski, przerośnie wyobraźnię.

Relacja Kapłana jest ważnym dokumentem, ale, jak zdecydowana większość dzienników, dokumentem subiektywnym. Trudno ten dziennik traktować jako wierny obraz ludzkich postaw podczas okupacji – zarówno żydowskich, jak i polskich. Niechęć i urazy Kapłana do Polaków odcisnęły piętno na jego narracji, chociaż rzecz jasna opisywane przez niego antyżydowskie incydenty nie są wyssane z palca. Dziennik Chaima Arona Kapłana powinien być obowiązkową lekturą dla dwóch grup odbiorców. Dla tych, którzy wojenne relacje polsko-żydowskie postrzegają tylko w czarno-białej tonacji i dla tych, którzy próbują dowodzić, że postawa nazistów wobec Żydów ewoluowała, a Holocaust to efekt pierwszych znaczących klęsk niemieckich na frontach. Kapłan pokazuje, że niemiecki stosunek do Żydów był okrutny, nieludzki od pierwszych dni okupacji. Ludobójstwo jawi się w tym kontekście nie jako nagła decyzja rządzących Rzeszą, a jako naturalna konsekwencja prowadzonej od pierwszych chwil polityki.

Chaim Aron Kapłan: Dziennik 1939: megila życia. Warszawa, Żydowski Instytut Historyczny, 2019.

(mr)