Dzieje Wielkiej Emigracji to skomplikowana sieć ludzi, ugrupowań, powiązań, która wciąż stanowi pole do popisu dla badaczy. Przede wszystkim badaczy idei i poglądów. Piotr Kuligowski zajął się poglądami – ewoluującymi w ciągu kilku dziesięcioleci – czterech działaczy emigracyjnej lewicy: Jana Czyńskiego, Jana Nepomucena Królikowskiego, Henryka Kamieńskiego i Stanisława Worcella. Powstała interesująca książka o solidnej podstawie źródłowej.

Polska – jaka ma być, jak ją odbudować, z kim odbudować. To oczywiście podstawa, główny nurt emigracyjnej polityki i publicystyki. Ale, jak pokazuje autor, nie tylko. Działacze Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i Gromad Ludu Polskiego (nie tylko ze wspomnianej czwórki) angażowali się bowiem również w ruchy o szerszym charakterze, z reguły utopijne. Co, rzecz jasna, nie mogło pozostać bez wpływu na postulaty dotyczące walki o niepodległość i przyszłego ustroju.

W swojej pracy – i to nie na jej marginesie – Piotr Kuligowski pokazuje, jak w dziewiętnastym wieku formułowała się terminologia społeczna i polityczna. To temat naprawdę fascynujący i zasługujący na osobną, szerszą monografię. A warto wiedzieć, jak wykuwały się pojęcia takie, jak „socjaliści”, „komunizm”, „opinia publiczna”. I jak wiele odcieni miały one w opisywanej epoce.

Z opisywanej czwórki bodaj tylko Worcell doczekał się popularnej monografii, nienapisanej zresztą w specjalnie porywający sposób. Przyczynki do ich życia, twórczości, dziejów ich myśli rozsiane są po rozmaitych monografiach i naukowych czasopismach. Omawiana książka jest próbą zebrania tego, co rozproszone, ale wbrew tytułowi nie stanowi zarysu pełnej „galaktyki pojęć”, a jedynie wskazuje niektóre, jaśniejsze z gwiazd. Taka kompleksowa synteza, wolna od ideologicznych naleciałości, czy to marksistowskich, czy to programowo niechętnych lewicy, z pewnością by się przydała.

Piotr Kuligowski: Radykałowie polistopadowi i nowoczesna galaktyka pojęć (1832-1888). Kraków, Universitas, 2020.

(asm)